خلقت آسمانها و زمین در شش روز یا هشت روز؟

مراحل خلقت در این دسته آیات بصورت اجمال و تفصیل بیان شده است. در صوره فصلت، نفصیل بیشتری داده شده است گو اینکه اسم این سوره “فصلت”  است بمعنای تفصیل داده شده.

برای بررسی تفصیلی در ابتدا مناسب است نگاهی به آیات مورد بحث بیاندازیم:

در چند جای قرآن مانند آیۀ زیر خلقت آسمانها و زمین در شش روز بیان گردیده است.

إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فی‏ سِتَّةِ أَیَّامٍ؛ (الأعراف، 54)

پروردگار شما، خداوندى است که آسمانها و زمین را در شش روز [شش دوران‏] آفرید .

اما در سورۀ فصلت مراحل خلقت آسمان و زمین را در هشت مرحله بیان فرموده است.

قُلْ أَ إِنَّکُمْ لَتَکْفُرُونَ بِالَّذی خَلَقَ الْأَرْضَ فی‏ یَوْمَیْنِ؛ (فصلت، 9)

بگو: آیا شما به آن کس که زمین را در دو روز آفرید کافر هستید.

وَ جَعَلَ فیها رَواسِیَ مِنْ فَوْقِها وَ بارَکَ فیها وَ قَدَّرَ فیها أَقْواتَها فی‏ أَرْبَعَةِ أَیَّامٍ سَواءً لِلسَّائِلین‏؛ (فصلت، 10)

بر روى زمين كوه‌ها پديد آورد و آن را پر بركت ساخت و رزق همه را معين كرد، در چهار روز يكسان براى همه تقاضا کنندگان .

فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فی‏ یَوْمَیْنِ؛ (فصلت ، 12)

در این هنگام آنها را به صورت هفت آسمان در دو روز به انجام رسانید.

سؤال این است:

در آیات سوره فصلت آفرینش زمین را در دو روز، و کوه‏ها و برکات و غذاها در چهار روز، و در دنباله این آیات، آفرینش آسمانها را نیز در دو روز ذکر کرده که مجموعا هشت روز مى‏ شود. در حالى که در آیات فراوانى از قرآن مجید آفرینش آسمانها و زمین مجموعا در شش روز، یا به تعبیر دیگر در شش دوران، بیان شده است.

نکته؛ در موارد زیادی کلمۀ “یوم” در قرآن معنای روز به معنای معمولى و معهود ذهن ما نیست بلکه مراد از کلمه “یوم” در آیات مورد بحث، پاره‏اى از زمان است بمعنی “دوران” یا “مرحله” .

طباطبایى سید محمد حسین، المیزان فى تفسیر القرآن، ج 17 ، ص 362 و 363

اما پاسخ این سؤال:

درسورۀ فصلت، رزق و روزی زمین (اقواتها) چهار مرحله ذکر شده، و از واژه “قدّر” استفاده شده است نه “خلق”!، در حالی که درباره خلقت آسمان و زمین واژه “خلق” به کار گرفته شده است. یعنی این چهار روز تقدیر ارزاق است نه خلقت آن!

با توجه به این مطلب، اصل اشکال به کلی از بین میرود؛ زیرا اشکال در جایی مطرح میشود که ایام تقدیر روزی را در ردیف خلقت بیاوریم.

بقول علامه طباطبایی ره: با توجه به مطالب یاد شده «ایامى که در این آیات براى خلقت آسمانها و زمین آمده، چهار روز است دو روز براى خلقت زمین، و دو روز براى به پا داشتن آسمان هاى هفت گانه، بعد از آنکه دود بود و اما ایامى که در آن روزی ها درست شده ایام تقدیر آنها است، نه خلقت! و آنچه که در کلام خدا مکرر آمده این است که خدا آسمانها و زمین را در شش روز آفریده، نه مجموع خلق و تقدیر روزی را.»

طباطبایى سید محمد حسین، المیزان فى تفسیر القرآن، همان ، ج 17 ، ص 363 و 364

با این حساب، تقدیر چهار مرحله ای اقوات نیز در دو روز صورت گرفته است.

این شیوۀ بیان حتی در محاورات مردم بسیار متداول است . مانند اینکه کسی بگوید من طی دو مرحله از تهران به مشهد رفتم: ابتدا به سواحل دریای خزر رفتم و از آنجا به مشهد. سپس تفصیل هریک از این سفرها را بیان کند. مثلا بگوید از تهران که حرکت کردم در فلان جا برای نهار مقداری توقف نمودم و در فلان جا برای استراحت شبانه اتاقی اجاره کردم و یک شب ماندم و سپس به سمت دریا رفتم و پس از یک هفته اقامت در سواحل دریا بسمت مشهد حرکت کردم .

که با این احتساب، سفر از تهران به دریای شمال، 4 مرحله میشود و اگر تفصیل سفر از دریا بسمت مشهد را نیز بیان کند چند مرحلۀ دیگر بر این رقم افزوده میشود. در حالیکه در ابتدا به بیان دو سفر بصورت کلی اکتفا کرده بود و این شیوۀ بیان نه تنها هیچ اشکالی ندارد بلکه متداول است.

گو اینکه امکان داشت خدای متعال به مراحل خلقت زمین و آسمان نیز تفصیلا اشاره کند که برای هر یک از آن دو مراحل بیشتری را ذکر کند و در این صورت نیز هیچ مشکلی وجود نداشت.

ضمنا بد نیست به اسم این سوره نیز توجه شود که “فصلت” نام دارد و در آیۀ سوم آن بحث از تفصیل آیاتش مطرح فرموده است:

كِتَابٌ فُصِّلَتْ آيَاتُهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ؛

کتابی که آیاتش هر مطلبی را در جای خود بازگو کرده، در حالی که فصیح و گویاست برای جمعیّتی که آگاهند!